استفاده از ضایعات كشـاورزی در تغذيـه دام، طيـور و آبـزيـان

فراوری یکی از راههای عالی برای استفاده از محصولات جانبی یا پسماندها در بخش کشاورزی است. طبق آمار هر ساله بیش از 100 میلیون تن ضایعات محصولات کشاورزی و باغی تولید می‌شود که 20 تا 30 درصد آن تبدیل به پسماند میشوند. در ادامه به روشهای تبدیل این ضایعات به نهاده‌های قابل استفاده در صنعت دام، طیور و ابزیان اشاره می‌شود.

فراوری یکی از راههای عالی برای استفاده از محصولات جانبی یا پسماندها در بخش کشاورزی است. طبق آمار هر ساله بیش از 100 میلیون تن ضایعات محصولات کشاورزی و باغی که 20 تا 30 درصد آن تبدیل به پسماند میشوند. در کشور ما به طور متوسط هزینه تغذیه دام و طیور حدود 70 درصد هزینه های پرورش دام را شامل میشود و از طرفی به دلیل کمبود منابع تولید غذایی و خوراک دام سالانه میلیون ها دلار در بخش صادرات نهاده های دام و طیو مصرف می‌شود به همین دلیل توجه به بازیافت باقیمانده های کشاورزی و باغی راهکار مناسبی در کاهش هزینه ها می‌باشد.

تعریف پسماند کشاورزی

پسماندهای کشاورزی معمولا به موادی گفته می‌شود که پیشتر قابلیت مصرف خوراکی را داشته اند ولی در حین عملیات داشت، یا برداشت محصول یا فرایند حمل و نقل یا نگهداری دچار ضایعات شده اند و دیگر توسط انسان قابل استفاده نیستند. همچنین پسماندها شامل بخش هایی از گیاه هستند که برای انسان قابل استفاده نیستند مانند ساقه و برگ حبوبات یا غلات. كم آبی و قیمت بالای مواد خوراكی و نهاده های كشاورزی در كشور باعث افزایش قیمت خوراك دام و طیور و آبزیان می‌شود. بنابراین فرآوری و بهبود کیفیت پسماندها و ضایعات محصولات كشاورزی باعث خواهد شد تا این مواد ضایعاتی به صورت اقتصادی در جیره و تغذیه انواع دام وطیور مورد استفاده قرار گیرند. بیشتر انواع محصولات جانبی و ضایعات كشاورزی با عمل آوری كیفیت مناسبی پیدا كرده و قابلیت استفاده درجیره‌های دام و طیور راخواهند داشت. با سرمایه گذاری و برنامه ریزی در جهت استفاده از پسماندها سالیانه از هدر رفت حدود20 تا 30 میلیون تن بقایای محصولات كشاورزی جلوگیری شده و درآمدی معادل 5 میلیارد دلار نصیب كشور میگردد كه این مقدار تقریبا با ارزش صادرات غیر نفتی ایران برابری كرده و خود معادل هزینه تأمین غـذای جمعیتی برابر20 میلیون نفر است.

انواع پسماندهای محصولات كشاورزی

الف- پسماندهای با منشأ دامی

پسماندهای مواد لبنی، پسماند کشتارگاه ها و پسماند حاصل از بسته بندی مرغ ....

ب- پسماندهای با منشأ آبزیان

پسماند صنایع کنسروسازی، عمل آوری ماهی و میگو، فرآوری ماهی و تفاله و پسماند مربوط به صنایع تهیه روغن ماهی.

ج- پسماندهای زراعی و صنایع تبدیلی

این دسته شامل بقایای محصولات زراعی، بقایای حاصل از تولید دانه ها مانند غلات حبوبات و ... بقایای صنعت آرد سازی، برنجکوبی، صنایع کمپوت سازی، یا صنایع غذایی بقایای صنعت روغن کشی و ...

د- پسماندهای محصولات باغی

ضایعات بسته بندی محصولات باغی و میوه جات تازه -ضایعات خرما‌، زیتون،پسته وخشكبار-ضایعات محصول از خشك كردنی، مانند: انگور، انجیر و میوه های مشابه  سایر بقایای حاصل از محصولات باغی

روشهای استفاده از پسماندها در تغذیه دام

بعضی از پسماندهای گیاهی دارای مقداری تركیبات شیمیایی یا مواد ضد تغذیه‌ای هستند كه برای حیوانات مضر بوده و ایجاد مشكل گوارشی یا سوء هاضمه می‌كند. برخی دیگر از پسماندهای كشاورزی نیاز به عملیات غنی سازی و تیمارگری داشته تا كیفیت آنها بهبود یافته و قابل استفاده شوند. انواع دیگری از ضایعات محصولات كشاورزی هستند كه نیاز به عملیات سیلو كردن یا حرارت دهی داشته تا با ایجاد تغییرات لازم روی آنها‌، آمادگی مصرف توسط حیوانات را داشته باشند.

• شستشو و عملیات كاهش مواد سمی در پسماند

 این روش برای محصولات تازه و پسماندهایی مانند بقایای پوست پسته، پوست بادام و گردو، پوست انار‌، برگ زیتون و محصولات مشابه به كار می رود. این قبیل پسماندها دارای تركیباتی از جمله مواد و بقایای شیمیایی مضر، نظیر: تانن، موم، صمغ و تركیبات تلخ بوده و به شكل تازه و بدون فرآوری، قابلیت مصرف نداشته و باعث مسمومیت دام و طیور می‌شود.

• خشك كردن یا حرارت دادن

برخی ازضایعات كشاورزی مانند پسماندهای سبزیكاری ،صیفیجات، بقایای محصولات كشاورزی تازه و ضایعات آبدار به جهت بالا بودن میزان رطوبت و كم بودن ماده خشك به سرعت فاسد شده و قابلیت مصرف خود را از دست می‌دهند. علاوه بر این در هنگام تغذیه حیوانات ایجاد اشكال نموده و از هضم وجذب مناسب سایر مواد خوراكی نیز جلوگیری كرده و به جای سود رساندن به حیوان باعث دردسر آن می‌گردند. در این شرایط با خشك كردن، حرارت ملایم و غیرمستقیم یا هوادهی به محصول تازه و كاهش میزان رطوبت آن می‌توان درصد ماده خشك محصول را بالا برده و به راحتی در جیره حیوانات از آن استفاده كرد.

• غنی سازی با مواد مکمل

برخی ازضایعات وپسماندهای كشاورزی مانند:كاه، كلش‌، ساقه و برگ گیاهان بجای مانده در مزرعه از كیفیت تغذیه ای زیادی برخوردار نبوده وتغذیه زیاد آنها به دامها به ویژه دامهای پرتولید باعث كاهش تولید و ضرر اقتصادی دامدار خواهد شد. در این شرایط می‌توان با غنی سازی و افزایش كیفیت این موادخوراكی، ارزش تغذیه ای آنها را بهبود داده و از اثرات منفی آنها برروی تولید حیوانات جلوگیری می‌کند.

• سیلو كردن

گاهی برای ذخیره سازی محصولی كه در فصلی از سال به فراوانی یافت شده ولی در مواقع دیگر سال دچار كمبود می‌شود مانند علوفه های تازه(یا به جهت افزایش كیفیت و ارزش غذایی آنها، در مواقع فراوانی محصول آنها را برداشت كرده و با مواد افزودنی مانند: ملاس، آرد غلات، اوره، آب پنیر، كربنات كلسیم و مواردی از این قبیل مكمل كرده و سپس سیلو میكنند.

• پختن همراه با ضدعفونی و افزایش مدت نگهداری

برخی از ضایعات و پسماندها كه بیشتر منشأ حیوانی و كشتارگاهی دارند، به صورت تازه قابلیت مصرف نداشته و ضمن اینكه بدمزه، بدطعم‌، بد بو و غیرخوش ‌خوراك هستند‌، به سرعت فسادپذیر بوده و ماندگاری بالایی ندارند. در این شرایط با پختن و استریلكردن )ضدعفونی( آنها می‌توان ضمن بهبود مزه و خوش خوراكی، قابلیت نگه‌داری و ماندگاری این محصولات را تا حد زیادی افزایش داد. نمونه رایج این محصولات شامل پودر گوشت، پودر خون، پودر استخوان، پودر پر و پودر كامل ضایعات كشتارگاهی است.

استفاده از ضایعات و پسماندهای فـرآوری شـده كشـاورزی در تغذيـه دام، طيـور و آبـزيـان- دكتر مجید كالنتر )عضو هیات علمی مركز تحقیقات و آموزش كشاورزی و منابع طبیعی استان قم